Illuminati στο Βυζάντιο: Η κληρονομιά του Πλήθωνα Γεμιστού

Ο ελληνικός ή μη χαρακτήρας του Βυζαντίου εξακολουθεί να διχάζει σήμερα τους Έλληνες. Άραγε πέρα από τις χιλιοειπωμένες θεωρητικολογίες και τις στείρες -πλέον- αντιπαραθέσεις, υπάρχουν ερευνητικά πεδία τα οποία θα μπορούσαν να ρίξουν περισσότερο φως το όλο ζήτημα; Η έρευνα για το έργο και τη δράση του φιλοσόφου Γέωργιου Γεμιστού (Πλήθωνα) και των μαθητών του μας φέρνει μπροστά σε νέα και συγκλονιστικά συμπεράσματα. Τελικά υπήρχαν Έλληνες Illuminati στο Βυζάντιο; Ποιος ήταν ο ρόλος τους;
Ας καταδυθούμε σε περισσότερο αχαρτογράφητες ιστορικά περιοχές, ερευνώντας για τις μυστικές διαδρομές του ελληνισμού κατά την περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εδώ θα ανιχνεύσουμε τις άγνωστες αναβιώσεις της ελληνικής κοσμοαντίληψης, την ίδρυση μυστικών εταιριών, την ύπαρξη εσωτερικών κύκλων γνώσης και το ξέσπασμα αθέατων κοινωνικών επαναστάσεων.

Ενας νέος και λαμπρός Ελληνας ακαδημαϊκός, ο Δρ. Νικήτας Σινιόσογλου, μας ξεναγεί σε ένα άκρως συναρπαστικό κεφάλαιο έρευνας, παρθένο σε Ελλάδα αλλά και εξωτερικό. 

Πείτε μας λίγα λόγια για το περιεχόμενο του βιβλίου σας «Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon» (εκδ. Cambridge University Press) που κυκλοφόρησε στα τέλη του 2011.

Το βιβλίο εξετάζει την επιβίωση του παγανιστικού πλατωνισμού από τον 6ο ως τον 15ο   αιώνα. Το επιχείρημά μου είναι πως κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, μια κατεξοχήν ελληνική, δηλαδή παγανιστική κοσμοαντίληψη, ήταν πάντοτε δυνάμει παρούσα, μια ανοιχτή δυνατότητα και διαρκής απειλή για την Ορθοδοξία: τα δομικά της στοιχεία επιβίωναν μέσα από υπόγειες, λανθάνουσες και παράπλευρες διαδρομές. Τίποτα δεν τέλειωσε κατά την ύστερη αρχαιότητα.

Το πόσο εύκολο ήταν να υποτροπιάσει η Βυζαντινή διανόηση στον ελληνισμό προκύπτει από τα «θερμά επεισόδια» που λάμβαναν χώρα κάθε φορά  που λόγιοι σαν τον Λέοντα Χοιροσφάκτη, τον Ιωάννη Ιταλό και τον Ψελλό, τον Γρηγορά και τον Πλήθωνα συγκρούονταν με την κρατούσα θεολογία του Βυζαντίου. Γι’ αυτό υποστηρίζω πως γνήσια φιλοσοφία στο Βυζάντιο προκύπτει ως απόκλιση από τις καθεστωτικές θεολογικές νόρμες, και ότι η αποκλίνουσα αυτή φιλοσοφία ήταν είτε ουσιωδώς παγανιστική, είτε έτεινε στον παγανισμό. Παραδόξως, αυτό είναι κάτι που ορθά διέγνωσαν οι Ορθόδοξοι θεολόγοι του ύστερου Βυζαντίου (π.χ. Γρηγόριος Παλαμάς, Φιλόθεος Κόκκινος), όμως αδυνατούν να δουν οι σημερινές αναχρονιστικές  απόψεις περί «ελληνοχριστιανισμού» (αντιφάσκοντας έτσι με τις γνήσια Ορθόδοξες πηγές τους). Επομένως, ο Πλήθωνας δεν είναι sui generis περίπτωση, αλλά ριζοσπαστικοποιεί πλατωνικές τάσεις που κατάφερναν να επιβιώνουν μέσα από σύνθετες διαδρομές.

Να ξεκαθαρίσω εδώ πως όταν μιλώ για φιλοσοφικό παγανισμό εννοώ μια κοσμοαντίληψη που δίνει ελληνικές, δηλαδή μη χριστιανικές απαντήσεις, σε ερωτήματα όπως: μπορεί κανείς να φτάσει στην θέωση με οικείες δυνάμεις, δηλαδή χωρίς θεόθεν μεσολάβηση; Μπορεί κανείς να προσεγγίσει την αλήθεια έξω από την Εκκλησία; Είναι ο θεός όντως προσωπικός και εξωκοσμικός; Πώς απορρέουν και διακρίνονται τα όντα από τον θεό; Είναι η ύλη αΐδια και ανανεούμενη ή δημιουργημένη; Στοχεύει πράγματι η ιστορία σε κάποιο τέλος, ας πούμε στην εμφάνιση κάποιου μεσσιανικού γεγονότος;

Τι είδους κριτικές αποκόμισε από τους συναδέλφους σας στο εξωτερικό;

Το  βιβλίο δίχασε. Κάτι άλλωστε που ανάμενα. Είναι εποχή συνθέσεων, παγκοσμιοποίησης, πολιτικής και ακαδημαϊκής ορθότητας και κυρίως σχετικισμού, οπότε μια άποψη που διαχωρίζει τρόπους ύπαρξης (π.χ. πλατωνικός, Ορθόδοξος, Ρωμαιοκαθολικός) θεωρείται «ακραία» και «απόλυτη». Με ξάφνιασε όμως η ένταση των συναισθημάτων και αντιδράσεων που δημιούργησε το βιβλίο.

Από τη μια μεριά στο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ εκπονούνται ήδη εργασίες πάνω στο επιχείρημά μου σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Το σημαντικότερο περιοδικό του χώρου, το BMCR, είδε ένα αναθεωρητικό και ερεθιστικό εγχείρημα. Από την άλλη πολλοί Βυζαντινολόγοι φαίνεται να σοκαρίστηκαν από τις μεθοδολογικές  προϋποθέσεις και την φιλοσοφική στοχοθεσία του επιχειρήματος (άλλωστε, είμαι Ιστορικός της Φιλοσοφίας και ουδέποτε εντάχθηκα στον χώρο των λεγόμενων Βυζαντινών Σπουδών). Δεν έλειψαν τα ευτράπελα. Θυμάμαι έναν Καθολικό ιερέα που ψευδωνύμως ξεσπάθωνε με παραληρηματικές αναρτήσεις στο διαδίκτυο εναντίον βιβλίου,  συγγραφέα και εκδοτικού οίκου. Η ταυτότητά του αποκαλύφθηκε κι εκείνος αναδιπλώθηκε σε πιο τετριμμένες μεθοδεύσεις.

Προφανώς το βιβλίο είναι εμπόδιο για όσους πασχίζουν τώρα να επιβάλουν την ανεδαφική θεωρία ενός «θωμιστικού Βυζαντίου», όπως άλλωστε για όσους επιμένουν στις «ελληνοχριστιανικές» τους συνθέσεις. Με χαροποιεί ότι βρίσκει απρόσμενους εχθρούς και φίλους, ότι προκαλεί και δεν αφήνει αδιάφορους τους αναγνώστες. Χρειάζεται όμως χρόνος για να κριθεί ουσιαστικά.

Μπορείτε να συστήσετε εν συντομία τον Πλήθωνα Γεμιστό στους αναγνώστες, σημειώνοντας τα σημαντικότερα στοιχεία της παρακαταθήκης του;

Ο Πλήθωνας είναι ο μεγαλύτερος φιλόσοφος των Βυζαντινών χρόνων και συνάμα ο τελευταίος. Παραμονές της άλωσης της Κωνσταντινούπολης αναζητά μια έξοδο από το δίλημμα Ορθοδοξία ή Καθολικισμός (που ουσιαστικά σήμαινε παράδοση στους Οθωμανούς ή υποταγή στους Λατίνους) και στρέφεται στον Πλάτωνα. Με δύο συμβουλευτικούς λόγους προτείνει στους Παλαιολόγους την επιστροφή στο μοντέλο της αρχαίας ελληνικής πόλης και άρα την απαγκίστρωση από την χριστιανική έννοια της οικουμένης.

Τα κείμενα αυτά στρέφονται ενάντια στην γιγάντωση της Εκκλησίας και στην διαρκή συρρίκνωση του κράτους. Δεν περιέχουν καμιά άμεση προτροπή για επιστροφή στον πολυθεϊσμό, παρά μόνο μια έκκληση για ό,τι θα ονομάζαμε σήμερα εκκοσμίκευση της πολιτείας. Η Βυζαντινή εξουσία αγνόησε τις προτάσεις του (που είναι ουτοπικές avant la lettre και απολύτως ρηξικέλευθες) κι εκείνος στρέφεται στον σεχταρισμό οργανώνοντας μια μυστική νεοπαγανιστική κοινότητα στον Μυστρά, την διαβόητη πληθωνική «φρατρία». Το βασικό έργο του Πλήθωνα, η «Νόμων Συγγραφή», σχετίζεται με αυτόν τον εσωτερικό κύκλο.

Αν δεν απατώμαι ο Πλήθωνας ήταν ο πρώτος «νεοέλληνας» που χρησιμοποίησε σε κείμενό του την έννοια του Εθνους. Ποια η ριζοσπαστικότητα και η σημασία της ιδέας αυτής τη δεδομένη χρονική στιγμή;

Η λέξη που χρησιμοποιεί είναι γένος, όμως είναι βάσιμη υπόθεση πως εννοεί ό,τι ονομάζουμε εμείς έθνος. Αλλωστε οι δύο λέξεις εμφανίζονται σε κείμενό του να φέρουν την ίδια σημασία. Ο πρωτοεθνικισμός του Πλήθωνα είναι εξαιρετικά επίκαιρος:  στην Ελλάδα σήμερα υπάρχει ακόμη κόσμος που ισχυρίζεται πως κάθε έννοια έθνους είναι νεωτερική κατασκευή, ένα προϊόν του Διαφωτισμού. Στο εξωτερικό η άποψη αυτή ήδη υποχωρεί σε ακαδημαϊκό επίπεδο, όμως εδώ η αριστερή διανόηση επιμένει να την αναπαράγει, πιθανόν λόγω της προσφιλούς δαιμονοποίησης της λέξης έθνος.

Η αλήθεια είναι πως ο ελληνικός πρωτοεθνικισμός έχει ρίζες σε ρηξικέλευθες χρήσεις των λέξεων γένος και έθνος ήδη κατά τον 13ο αιώνα. Αναφέρω εδώ τον αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Βατάτζη και τον Γεώργιο Ακροπολίτη. Ο Πλήθωνας παραλαμβάνει και ριζοσπαστικοποεί μια τάση που προϋπήρχε, προσθέτοντας την παράμετρο της αρχαίας πόλεως.

Θα μπορούσατε να μας απαριθμήσετε ορισμένες από τις αιτίες που οδήγησαν στην αναβίωση της μελέτης του αρχαίου ελληνικού κόσμου στο Βυζάντιο του 15ου αιώνα;

Οι Βυζαντινοί βρέθηκαν σε αδιέξοδο πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό, ενώ η Ορθοδοξία ανέπτυσσε μια πρωτόγνωρη ρώμη. Από μια άποψη η ήττα του Βυζαντινού κράτους ήταν νίκη της Ορθοδοξίας, ένα άνοιγμα στην οικουμενικότητα της θρησκευτικής ταυτότητας. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην αναζωπύρωση αναζητήσεων και εναλλακτικών προτάσεων που σιγόκαιγαν σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Νομίζω πως κομβικό γεγονός υπήρξε η ησυχαστική έριδα, η σύγκρουση δηλαδή του Γρηγορίου Παλαμά με τάσεις έντονης αμφισβήτησης που αναπτύσσονταν μέσα στην Εκκλησία. Οι τάσεις αυτές ήταν ελληνίζουσες, ιδίως κατά τις αρχικές φάσεις της έριδας, κάτι που  φαίνεται ξεκάθαρα στους Συνοδικούς Τόμους της εποχής. Ο Παλαμάς νίκησε και κατοχυρώθηκε συνοδικά τέσσερις φορές, όμως η διαμάχη (που κράτησε δεκαετίες) απελευθέρωσε ένα παγανιστικό φιλοσοφικό παράδειγμα, το οποίο υποτίθεται πως η Εκκλησία είχε εξολοθρεύσει ήδη από την ύστερη αρχαιότητα.

Οι αντίπαλοι του Παλαμά ισχυρίζονταν πως η διάκριση θείας ουσίας και θείων ενεργειών είναι υπέρ το δέον πλατωνική και πρόκλεια, κι εκείνος ανταπέδιδε την κατηγορία βλέποντας παντού να αναδύονται νέες εκδοχές πολυθεϊσμού και πανθεϊσμού. Κατά την διάρκεια της σύγκρουσης τα εμπλεκόμενα μέρη βρέθηκαν στην αμήχανη θέση να συζητούν εναλλακτικούς τρόπους να αντιλαμβάνεται κανείς τον κόσμο και τον θεό, προκειμένου ακριβώς να ετεροπροσδιορίσουν την Χριστιανική τους ταυτότητα και να ενοχοποιήσουν τους αντιπάλους τους.

Τα κείμενα που σχετίζονται με την έριδα είναι γεμάτα αναφορές σε μια επικίνδυνη ελληνική οντολογία και κοσμολογία που παραδόξως κανείς δεν θέλει να έχει σχέση μαζί της αλλά όλοι χρεώνουν στον αντίπαλό τους. Το φαινόμενο αυτό άνοιξε τον ασκό του Αιόλου προετοιμάζοντας το έδαφος για κάποιον που ήταν έτοιμος να χρησιμοποιήσει τα εννοιολογικά εργαλεία που άλλοι φοβούνταν. Αυτός ο κάποιος ήταν ο Πλήθωνας.

Πως αντιμετωπίστηκαν τα έργα του μεγάλου αυτού φιλοσόφου από την κεντρική εξουσία του Βυζαντίου;

Ο πιο διάσημος εχθρός του Πλήθωνα είναι ο Γεννάδιος Σχολάριος, ο οποίος παρακολουθούσε τις κινήσεις του για χρόνια. Μετά τον θάνατο του Πλήθωνα ο Σχολάριος έριξε στην πυρά την «Νόμων Συγγραφή», κράτησε όμως ένα μέρος ώστε να μπορεί να αποδείξει πόσο δίκιο είχε. Νομίζω λοιπόν πως η κεντρική πολιτική εξουσία της Κωνσταντινούπολης και του Μυστρά προστάτευε τον Πλήθωνα όσο ήταν στην ζωή. Οι Παλαιολόγοι έβλεπαν στον Πλήθωνα έναν σημαντικό σύμβουλο αλλά και δάσκαλο, ακόμη και αν σιώπησαν όταν εκείνος κατάθεσε τα ουτοπικά του σχέδια για την Πελοπόννησο. Λέει πολλά το γεγονός ότι ο Σχολάριος κατάφερε επιτέλους να στραφεί εναντίον του Πλήθωνα όταν πια οι κοσμικές δομές του Βυζαντίου έπνεαν τα λοίσθια κι αυτός σιγούρευε την δική του επιβίωση στο νέο οθωμανικό status quo.

Θεωρείτε ότι το πρόσωπο του Πλήθωνα έχει καταστεί αρκούντως γνωστό στη σύγχρονη Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψιν μας τη σημασία του έργου του σε ότι αφορά την οικοδόμηση του μετέπειτα ευρωπαϊκού πολιτισμού;

Τηρουμένων των αναλογιών ο Πλήθωνας είναι γνωστός στην Ελλάδα. Στο εξωτερικό το όνομά του είναι περισσότερο προσφιλές σε όσους ασχολούνται με τις ρίζες του ευρωπαϊκού εσωτερισμού. Κι αυτό γιατί ο Πλήθωνας ορθά θεωρείται ως εμβληματική μορφή του μυστικού εταιρισμού. Η «φρατρία» που οργάνωσε στην Πελοπόννησο είναι μια προνεωτερική εκδοχή των μυστικών εταιριών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε κατεξοχήν ευρωπαϊκά φαινόμενα, όπως είναι η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός.

Από την άλλη μεριά, ο Πλήθωνας συνήθως φέρνει σε αμηχανία τους Βυζαντινολόγους, που είτε τον αντιμετωπίζουν φιλολογικά και εγκυκλοπαιδικά, είτε πασχίζουν να τον εντάξουν κουτσά στραβά στον ανατολικό ή δυτικό Χριστιανισμό της εποχής του.

Η αλήθεια είναι πως ο Πλήθωνας αναγγέλει έναν κόσμο πέρα από το δίπολο Ανατολής και Δύσης, έναν κόσμο που αντλεί από το παρελθόν για να φτάσει στην ουτοπία. Είναι εκκεντρικός, ξεφεύγει από κατηγορίες και τυποποιήσεις. Δεν είναι τυχαίο πως ένας πολύ σημαντικός θεολόγος, ο Philip Sherrard, συνέκρινε  τον Πλήθωνα με τον Νίτσε, στον βαθμό που και οι δύο συγκρούονται μετωπικά με το φιλοσοφικό και χριστιανικό παράδειγμα χάρη μιας προσωπικής, ατίθασης φωνής. Θα πρόσθετα πως ο Πλήθωνας ήταν ανεπίκαιρος με την νιτσεϊκή έννοια, ήταν έξω και πέρα από την εποχή του.

Στο έργο του Πλήθωνα περιλαμβάνονται μια σειρά από ύμνους προς τους αρχαίους Θεούς (μάλιστα οι σύγχρονοι Ελληνες πολυθεϊστές θεωρούν ότι η παράδοσή τους ξεκινά από αυτόν). Πείτε μας λίγα λόγια το θρησκευτικό σύστημα που πρότεινε ο φιλόσοφος του Μυστρά.

Ο Πλήθωνας δεν είναι ούτε μονοθεϊστής, ούτε πολυθεϊστής. Είναι ενοθεϊστής, όπως άλλωστε είναι ο Πλωτίνος και ο Πρόκλος. Πιστεύει δηλαδή πως ο θεός είναι ένας και συνάμα πολλοί. Ελάσσονες θεοί απορρέουν από τον ένα θεό και ταυτόχρονα κοινωνούν και εκδιπλώνουν την ουσία του θεού αυτού με διαφορετική κάθε φορά ένταση.

Το σημαντικό είναι πως ο θεός δεν είναι υπερούσιος, όπως στην Ορθοδοξη θεολογία, αλλά ταυτίζεται με το Ον. Αρα δεν είναι εξωκοσμικός, ούτε προσωπικός, αλλά εμπεριέχει τον φυσικό κόσμο, έστω και αν η ύλη είναι λιγότερο θεία από ό,τι είναι οι θεοί που βρίσκονται εγγύτερα στον πυρήνα της θείας ουσίας.

Οι ύμνοι που περιέχονται στους «Νόμους» θυμίζουν εκείνους του Πρόκλου και λειτουργούν σε ένα επίπεδο λαϊκής θρησκείας (ό,τι ο Βέμπερ ονομάζει Alltagsreligion). Ομως σε ένα βαθύτερο, φιλοσοφικό επίπεδο οι θεοί είναι οι πλατωνικές ιδέες. Κάποιοι ταυτίζονται με τα πέντε μέγιστα γένη του «Σοφιστή» του Πλάτωνα (το ον, η στάσις, η κίνησις, το ταυτόν και το έτερον), ενώ άλλοι είναι υπεύθυνοι ως αιτιώδεις αρχές για επιμέρους, ειδικές λειτουργίες που διέπουν τον κόσμο των όντων. Η συμβολική θεολογία των Νόμων είναι ένα σύστημα ιεραρχικής  διάκρισης και κυρίως  ντετερμινιστικής οργάνωσης όλων των όντων. Καθόλου τυχαία ο «Ζευς» του Πλήθωνα ενίοτε ταυτίζεται με την αρχαιοελληνική Ανάγκη.

Υπήρξαν συνεχιστές των ιδεών του Πλήθωνα μέχρι και την ελληνική επανάσταση;

Ο Πλήθωνας είχε μαθητές που διέφυγαν στην Ιταλία. Ομως είναι παρακινδυνευμένο να συσχετίζονται με Ιταλικές μυστικές εταιρίες, μολονότι αυτή είναι η άποψη του F. Masai. Ακόμη και ο συσχετισμός του πλατωνισμού του Πλήθωνα με την Ακαδημία της Φλωρεντίας και τον Φιτσίνο είναι σκοτεινό σημείο. Από την άλλη, οι ιδέες ενδέχεται να επιβιώνουν με τρόπους ασύμπτωτους και ασυνείδητους κι ωστόσο να ανάγονται σε ένα κοινό ή αρχετυπικό πρότυπο. Εννοώ πως ακόμη και αν ο Πλήθωνας δεν αποτελεί διακριτό και επιλεγμένο σημείο αναφοράς από την Αναγέννηση και μετά, ωστόσο κατεξοχήν πληθώνειες ιδέες επιβίωσαν τουλάχιστον ως τον 19ο αιώνα, ακριβώς επειδή αυτές κατάγονται και απηχούν έναν διανοητικό κόσμο που προϋπήρχε.

Ο Πλήθωνας υπήρξε  μεσολαβητής και αγγελιοφόρος – το δηλώνει άλλωστε ο ίδιος.  Στα 1797-9, για παράδειγμα, το Ιακωβινείο της Κεφαλοννιάς προωθούσε σχέδια για την κατάργηση του Χριστιανισμού και την επανίδρυση της «προγονικής ελληνικής θρησκείας».  Επίσης, ο Θεόφιλος Καΐρης, που γνωρίζει την περίπτωση του Πλήθωνα, εντάσσει πολλά στοιχεία της αρχαίας κοσμοαντίληψης στην διδασκαλία του ήδη από το 1812, οπότε σχολαρχεί στις Κυδωνίες, ενώ η αίρεση της Θεοσέβειας, την οποία οργανώνει στην Ανδρο αργότερα, απηχεί την πεποίθηση πως ένας ελληνικός τρόπος ύπαρξης παρέμεινε ζωντανός μέσα από την παράδοση. Η «ιερή αλήθεια» που αναζητά είναι εκδοχή της «ελληνικής θεοσοφίας» που συναντάμε ήδη στον Πρόκλο (Πλατ. Θεολ. 5.127.16), μιας υπερ-ομολογιακής και πανάρχαιας άποψης για τις δυνατότητες του ανθρώπου και τον κόσμο. Αυτή επιβιώνει με λανθάνοντες τρόπους ως τον Διαφωτισμό, άλλοτε υπογείως ή παραλλήλως προς το εκκλησιαστικό κατεστημένο (νεοπλατωνισμός, αγγλικός ντεϊσμός) και άλλοτε ανταγωνιστικά προς αυτό (Θεοφιλανθρωπία, θετική θρησκεία του Comte, σαινσιμονισμός). Ιδίως στον ελληνικό χώρο, οι ιδέες του Saint-Simon φαίνεται να οδήγησαν σε μικρούς πυρήνες που απηχούν αναζητήσεις παρόμοιες με αυτές της φρατρίας του Πλήθωνα.

Για να το πω αλλιώς: Οι εκπρόσωποι της εσωτερικής ιστορίας της δυτικής θρησκευτικότητας συμπίπτουν συχνά ad nauseam, χωρίς καμιά ανάγκη να παραπέμπουν ο ένας στον άλλο.

Θα ήταν παράτολμο να υποστηρίξει κανείς πως όλη αυτή η άνθιση των ελληνικών ιδεών λίγο πριν την οριστική πτώση του Βυζαντίου αποτέλεσε την εξωτερίκευση μιας αθέατης –πλην όμως καλά οργανωμένης- γραμμής σκέψης που διένυσε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία από τους κώδικες του Θεοδοσίου και του Ιουστινιανού μέχρι τον 15ο αιώνα;

Αυτή είναι περίπου η θέση που διατυπώνω στο βιβλίο μου. Ομως δεν πιστεύω πως η υπόγεια  συνέχεια του ελληνισμού υπήρξε «καλά οργανωμένη», όπως το εννοείτε. Οι ιδέες επιβιώνουν οργανικά. Ειδικά τώρα η επιβίωση θεμελιακών στοιχείων της ελληνικής γνωσιολογίας, κοσμολογίας και θεολογίας στο Βυζάντιο οφείλεται στην εναλλαγή τεσσάρων διακριτών καναλιών ανάσυρσης, συντήρησης και συζήτησής τους: το πρώτο είναι βέβαια η κατά μέτωπον σύγκρουση με το νέο ακόμη Χριστιανικό παράδειγμα (Κέλσος, Πορφύριος, Ιεροκλής, Ιουλιανός) κατά την ύστερη αρχαιότητα.

Το δεύτερο είναι η θρησκευτική προσποίηση, μια πρακτική που συνδέεται με την μετάλλαξη του νεοπλατωνισμού σε υπόγειο ρεύμα από τον έκτο αιώνα και δώθε. Ο Πρόκλος, ο Σιμπλίκιος και ο Δαμάσκιος ομολογούν πως όταν ο αντίπαλος είναι ισχυρότερος, οφείλει κανείς να λανθάνει μάλλον παρά να συγκρούεται. Εχουμε πια να κάνουμε με φαινόμενα ιδεολογικής και θρησκευτικής προσποίησης που συχνά είναι όντως δύσκολο να ανιχνευθούν. Σήμερα η έρευνα έχει προχωρήσει και σε πείσμα της καθεστωτικής Βυζαντινολογίας διατυπώνεται βάσιμα η άποψη ότι συγγραφείς όπως ο Προκόπιος, ο Ιωάννης Λυδός και ο Μιχαήλ Ατταλειάτης συγκάλυψαν την ελληνίζουσα θρησκευτική και διανοητική τους ταυτότητα γνωρίζοντας πως αυτή δεν θα γινόταν ποτέ ανεκτή από το Ορθόδοξο κατεστημένο.

Σε ένα τρίτο επίπεδο, φιλόσοφοι όπως ο Λέων Χοιροσφάκτης, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Ιωάννης Ιταλός, ο Θεόδωρος Μετοχίτης και ο Νικηφόρος Γρηγοράς δηλώνουν Χριστιανοί, όμως οι παραχωρήσεις που κάνουν στην νεοπλατωνική παράδοση οδηγούν στην επιβίωση ενός τρόπου ύπαρξης που είναι ασύμβατος με την Χριστιανική θεολογία. Τούτο ενδέχεται να συμβαίνει από πρόθεση ή λίγο πολύ ασυνείδητα. Αυτό το τρίτο κανάλι με απασχολεί περισσότερο, γιατί πιστεύω πως το κοσμικό Βυζάντιο απηχεί και σε μεγάλο βαθμό διασώζει τον παγανιστικό πλατωνισμό της ύστερης αρχαιότητας. Αυτό άλλωστε υποστήριζαν οι Βυζαντινοί θεολόγοι που κατηγόρησαν τους φιλόσοφους επ᾽ελληνισμώ, δηλαδή ότι αναβίωναν τον παγανισμό. Φιλοσοφικά μιλώντας, είχαν απόλυτο δίκιο. Απόψεις υπέρ το δέον ανθρωποκεντρικές, όσες δηλαδή επενδύουν τόσο στις ανθρώπινες δυνατότητες, ώστε να παρακάμπτουν τον αποκαλυπτικό λόγο και την Ορθοδοξία συλλήβδην, επανασύνεδεαν τους Βυζαντινούς με μια συζήτηση που υποτίθεται πως είχε οριστικά κλείσει από τότε που οι Πατέρες της Υστερης Αρχαιότητας «κατατρόπωναν» τους Εθνικούς.

Τέλος, στο βιβλίο επιμένω στη σημασία ενός τέταρτου καναλιού που σπάνια συζητιέται: οι ιδέες πολλές φορές βρίσκουν απρόσμενους ξενιστές στους αντιπάλους τους. Οταν επιτίθεσαι σε μια ιδέα, τότε την συντηρείς κιόλας, την διασώζεις από την λήθη. Είναι αυτό ένα ακόμα σημαντικό κανάλι μέσα από το οποίο η ελληνική φιλοσοφία και κοσμοαντίληψη επιβίωσε στο Βυζάντιο, δηλαδή μέσα από θεολογικές συγκρούσεις (π.χ. ησυχαστική έριδα) που αντιμετώπιζαν τον ελληνισμό ως δυνητική απειλή.

Ποια η άποψή σας αναφορικά με την ύπαρξη και δράση της «Αττικής Εταιρείας» (κατ’ άλλους «Ολυμπίας Αδελφότητας») που έδρασε οργανωμένα κατά τους αιώνες μετά τον Πλήθωνα με στόχο να κρατήσει άσβεστη τη φλόγα της ελληνικής παράδοσης;

Η θεωρία αυτή δεν γίνεται αποδεκτή από επιστήμονες ιστορικούς.  Ο λόγος που ασκεί τόση γοητεία είναι ότι είναι προϊόν ενός ιδιοφυούς ανθρώπου, του Κωνσταντίνου Σάθα, ενός διανοητικού Τιτάνα με φοβερές ικανότητες σύνθεσης και οργάνωσης ενός τεράστιου υλικού. Μπροστά στο εκτόπισμα του Σάθα οι περισσότεροι από τους επικριτές του (κατά κανόνα καθηγητίσκοι Βυζαντινών σπουδών) είναι πνευματικοί νάνοι.

Ωστόσο,  αν εξετάσετε προσεκτικά τα στοιχεία που συνέλεξε ο Σάθας, θα δείτε ότι είναι αποσπασματικά. Η θεωρία δεν υπόκειται στην αρχή της επαληθευσιμότητας ή της διαψευσιμότητας. Ναι, με λίγη καλή θέληση και παραχωρήσεις στη δημιουργική φαντασία θα μπορούσε να ισχύει, όμως τότε θα μπορούσαν να ισχύουν εξίσου ένα σωρό θεωρίες, μεταξύ των οποίων και πολλές συνωμοσιολογικές. Είναι αδύνατον να πείσει κανείς την ακαδημαϊκή κοινότητα πως μια αλυσίδα δασκάλων και μαθητών ή κρυφών οργανώσεων διέσωσε και μετάφερε από γενιά σε γενιά τον πυρήνα μιας κοσμοαντίληψης ριζικά διαφορετικής από αυτήν που τελικά επικράτησε – ωστόσο, ένας τέτοιος πυρήνας επιβίωσε ιδεοτυπικά μέσα από πρόσωπα που ενδεχομένως να μην σχετίζονταν, ενώ σχετίζονταν οι ιδέες και αναζητήσεις τους, μέσα δηλαδή από εκλεκτικές συγγένειες που υπερβαίνουν την περιοδολόγηση.

Από τον 15ο αιώνα εμφανίζονται συγγραφείς και λόγιοι που σε διαφορετικό βαθμό στρέφονται στην αρχαία Ελλάδα και σε παγανιστικά πρότυπα προκειμένου να συγκροτήσουν μια νέα ταυτότητα. Θα ανάφερα εδώ ενδεικτικά τον Κυριακό Αγκωνίτη, τον Μάρουλλο Ταρχανιώτη, τον Μάρκο Μουσούρο, τον Λέοντα Αλάτιο. Οι άνθρωποι αυτοί είδαν στον αρχαίο κόσμο περισσότερα από ό,τι θα επιθυμούσε το κληρικαλικό καθεστώς. Αποτελούν έναν ελληνικό διανοητικό «αστερισμό» που δεν έχει ανάγκη την οργάνωση καμιάς μυστικής εταιρείας για να επιβιώσει. Μερικές φορές στην Ιστορία της Φιλοσοφίας τα πιο υπόγεια και κρυφά πράγματα επιβιώνουν με τους πιο φανερούς τρόπους.

Αποτελεί ένα ερώτημα που διχάζει πολλούς ιστορικούς και διανοούμενος από τα χρόνια της απελευθέρωσης μέχρι και τις μέρες μας: Τι σημαίνει για εσάς ελληνική ταυτότητα; Θεωρείτε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία (ως μόρφωμα με συγκεκριμένη πολιτικοθρησκευτική χροιά) ως μέρος της ταυτότητας αυτής;

Το  ίδιο το Βυζάντιο είναι ρωμαϊκό μάλλον, παρά ελληνικό. Είναι η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Είναι όμως κι ο χώρος όπου ζυμώνεται για αιώνες κάθε συζήτηση σχετικά με την συμβατότητα ελληνισμού και χριστιανισμού. Είναι αδύνατον να ασχοληθεί κανείς με την ελληνική διανοητική ταυτότητα χωρίς να λάβει υπόψη την ιστορία των ιδεών στο Βυζάντιο.

Και είναι τεράστιο σφάλμα να ταυτίζεται το Βυζάντιο με την Ορθοδοξία. Ναι, υπάρχει  βυζαντινή Ορθοδοξία, υπάρχει όμως και ένας συγκρουσιακός βυζαντινός ελληνισμός με φυγόκεντρες διαδρομές, όπως άλλωστε και κοσμικές εκδοχές του Βυζαντίου που αναφαίνονται συχνά πυκνά, και όλα τούτα ζουν, συμπλέκονται και αναπνέουν στον ίδιο χώρο και χρόνο. Οι Πατέρες της Εκκλησίας, από τους απολογητές ως τον Γρηγόριο Παλαμά, είναι οι πρώτοι που είδαν στην ελληνική γνωσιολογία, θεολογία και κοσμολογία έναν αυτοπροσδιορισμό και τρόπο ύπαρξης ανταγωνιστικό προς τον χριστιανικό. Αυτό είναι το μοναδικό σημείο που συμφωνούν με τον Ιουλιανό, τον Πρόκλο και τον Πλήθωνα. Μπορεί οι Ορθόδοξοι θεολόγοι του Βυζαντίου να οβελίζουν εξαρχής την ελληνική κοσμοαντίληψη, όμως είναι εξαιρετικοί όταν εντοπίζουν τις διαφορές της από τον Ορθόδοξο χριστιανισμό, συμβάλλοντας ακούσια στην διάσωσή της.

Εχετε πραγματοποιήσει μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη για τους παραλληλισμούς της δράσης του Πλήθωνα στον Μυστρά και του Μουσουλμάνου Σούφι θεολόγου Sheikh Bedreddin (1359-1420) στο ανατολικό Αιγαίο. Μπορείτε να μας πείτε κάποια πράγματα για τη δράση του τελευταίου; Ποια συμπεράσματα έρχονται στο προσκήνιο αναφορικά με την ύπαρξη, τη φύση και τους στόχους μυστικών εταιριών με ρεφορμιστικά θρησκευτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά εκείνη την περίοδο;

Ο Σχολάριος αναφέρει πως ο Πλήθωνας μαθήτευσε επί οθωμανικού εδάφους (στην Αδριανούπολη ή στην Προύσα) στο πλευρό μιας ομιχλώδους προσωπικότητας, ενός πολυθεϊστή Εβραίου δασκάλου ονόματι Ελισσαίου. Εχουν γίνει διάφορες εικασίες για την ταυτότητα του δασκάλου αυτού. Ομως την εποχή εκείνη τα μεγάλα αστικά και παιδευτικά κέντρα των Οθωμανών ήταν πραγματικά σταυροδρόμια ισλαμικών, ιουδαϊκών και δυτικών ρευμάτων εσωτερισμού. Καμπαλιστές συνυπήρχαν με Σούφι, Δομινικανοί με Μπεκτασήδες, σεχταριστές κάθε είδους με υποτιθέμενους συνεχιστές του Suhrawardi. Και ο Πλάτωνας απολάμβανε μια ιδιαίτερη αίγλη.

Ο Bedreddin, τώρα, ήταν δημιουργός ενός θρησκευτικού, ουτοπικού και επαναστατικού κινήματος που ωριμάζει την ίδια ακριβώς εποχή που ο Πλήθωνας καταθέτει τις προτάσεις του στον Μανουήλ Παλαιολόγο. Μαθητής του al-Bistami, ο Bedreddin είναι φορέας μιας εσωτερικής παράδοσης με ρίζες στον Ibn ‘Arabi, τον Rumi και τον Haji Bektash, αλλά και στον νεοπλατωνισμό, η οποία απαίτησε μια οικουμενική θρησκεία, δηλαδή την υπέρβαση των επιμέρους θρησκευτικών ομολογιών χάρη της επιστροφής σε έναν πρωτο-μονοθεϊσμό.  Ο Bedreddin οργάνωσε μια αδελφότητα που πυροδότησε επαναστάσεις εναντίον της Οθωμανικής εξουσίας.

Μια από αυτές έλαβε χώρα στην Χίο, όπου ο Börklüce Mustafa φαίνεται να συνδύασε τις ιδέες του Bedreddin με την απόκρυφη διδασκαλία περί ακραίας πενίας που διέδιδε εκεί η ομάδα των Καθαρών Fraticelli, σέχτα αποκηρυγμένη από την Ιερά Εξέταση. Αποτελεί όντως μια παράξενη σύμπτωση ότι Πλήθωνας και Bedreddin σπούδασαν την ίδια εποχή στα ίδια μέρη, όπως και ότι αμφότεροι συνδέουν σχεδόν ταυτόχρονα τον σεχταρισμό με τον πολιτικό και ουτοπικό ρεφορμισμό. Στην διδασκαλία τους υπάρχουν κοινά σημεία αναφοράς: για παράδειγμα η αναδιανομή της γης και η επίκληση μιας αρχετυπικής γνώσης που υπονομεύει την κεντρική πολιτική εξουσία.

Η διαφορά είναι πως ο Bedreddin και ο al-Bistami πίστευαν πως η αληθινή θρησκεία εναρμονίζεται με την ισλαμική ορθοδοξία. Αντιθέτως, ο Πλήθωνας απορρίπτει κάθε περιθώριο διαλόγου με τον Χριστιανισμό.  Είναι παρακινδυνευμένο να ισχυριστεί κανείς πως Πλήθωνας και Bedreddin γνωρίζονταν. Πιο ασφαλές είναι να πούμε πως την περίοδο εκείνη εκδοχές ριζοσπαστικού σεχταρισμού βγαίνουν πολύ δυνατά στο προσκήνιο και από τις δύο μεριές του Αιγαίου, υπερβαίνοντας τους διαχωρισμούς της επίσημης Ορθόδοξης και Ισλαμικής κληρικαλικής εξουσίας. Αν λοιπόν ο Πλήθωνας έφερε κάτι στην Πελοπόννησο από την παραμονή του στην Αδριανούπολη ή την Προύσα, αυτό ενδέχεται να είναι η σύνδεση της αίρεσης με ό,τι ονομάζουμε σήμερα ουτοπία, δηλαδή την πολιτική αναγέννηση.

Who is Who: Ο Νικήτας Σινιόσογλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976 και σπούδασε φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Μονάχου και Κέμπριτζ (PhD). Ηταν μεταδιδακτορικός ερευνητής της Βρετανικής Ακαδημίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ (2008-2011) και Leverhulme Trust Early Career Fellow στο King's College London (2011-2013). Εχει διδάξει φιλοσοφία σε ελληνικά και βρετανικά πανεπιστήμια, καθώς και στο Κολέγιο Αθηνών. Βιβλία: Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon (Cambridge: CUP 2011), Plato and Theodoret: The Christian Appropriation of Platonic Philosophy and the Hellenic Intellectual Resistance (Cambridge: CUP 2008), Θεόφιλος Καΐρης: Γνωστική, Στοιχεία Φιλοσοφίας (Ανδρος: Καΐρειος Βιβλιοθήκη 2008).

Σημείωση: Η συνέντευξη αυτή του Νικήτα Σινιόσογλου στον Μηνά Παπαγεωργίου (meta-journalist) πρωτοδημοσίευτηκε στο εβδομαδιαίο περιοδικό του Ελεύθερου Τύπου, τα "Φαινόμενα".