Γιάννης Χριστιανίδης

Posted by Μηνάς Παπαγεωργίου On 09:11

Όλες οι τελευταίες εξελίξεις σχετικά με το νεοανακαλυφθέν παλίμψηστο του Αρχιμήδη από έναν Έλληνα ακαδημαϊκό.


Η παρούσα συνέντευξη παραχωρήθηκε στο Μηνά Παπαγεωργίου από τον Γ. Χριστιανίδη, επίκουρου καθηγητή Ιστορίας Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλους της Διεθνούς Επιτροπής Ιστορίας των Μαθηματικών, με θέμα τον Παλίμψηστο Κώδικα του Αρχιμήδη.

[Μηνάς Παπαγεωργίου:] Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε με δύο λόγια τι ακριβώς είναι το παλίμψηστο του Αρχιμήδη;
[Γιάννης Χριστιανίδης:] Το «παλίμψηστο του Αρχιμήδη» είναι ένας, τρόπον τινά, ανακυκλωμένος χειρόγραφος κώδικας. Τα φύλλα του είναι από περγαμηνή (σχεδόν στο σύνολό τους) και περιέχουν κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου. Όμως, η περγαμηνή πάνω στην οποία γράφτηκαν τα θρησκευτικά κείμενα ήταν ήδη χρησιμοποιημένη στο παρελθόν. Προερχόταν κατά το μεγαλύτερο μέρος από έναν παλαιότερο χειρόγραφο κώδικα, ο οποίος περιείχε έργα του Αρχιμήδη. Τα φύλλα με τα κείμενα του Αρχιμήδη καθαρίστηκαν, αποξέστηκε δηλαδή το κείμενο που ήταν γραμμένο πάνω τους, και χρησιμοποιήθηκαν εκ νέου για να γραφτεί το νέο κείμενο. Έτσι, τα φύλλα του παλίμψηστου φέρουν δύο γραφές. Μία κατώτερη σχεδόν αδιόρατη γραφή (πρόκειται για τα έργα του Αρχιμήδη) και μία ανώτερη εμφανώς ορατή γραφή (τα θρησκευτικά κείμενα). Το ιστορικό ενδιαφέρον του χειρογράφου οφείλεται, φυσικά, στα κείμενα του Αρχιμήδη και όχι στα θρησκευτικά κείμενα.

[Μ. Π.:] Μπορείτε να μας κάνετε γνωστό το ιστορικό του; Ποιος το ανακάλυψε και με ποιο τρόπο συνέβη αυτό;
[Γ. Χ.:] Η ιστορία του χειρογράφου δεν είναι γνωστή σε όλες τις λεπτομέρειες. Η μετατροπή του χειρογράφου σε παλίμψηστο έγινε στις 14 Απριλίου του έτους 1229 στα Ιεροσόλυμα από κάποιον μοναχό με το όνομα Ιωάννης Μύρωνας. Για το παλίμψηστο χρησιμοποιήθηκαν περισσότερα του ενός παλαιότερα χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων και ένα χειρόγραφο με έργα του Αρχιμήδη που χρονολογείται στις τελευταίες δεκαετίες του 10ου αιώνα. Δεν γνωρίζουμε τον τόπο που είχε γραφτεί το χειρόγραφο του Αρχιμήδη ούτε από ποιόν γράφτηκε. Πάντως η δημιουργία του δηλώνει ένα ενδιαφέρον κάποιων κύκλων την εποχή εκείνη για τα έργα του Αρχιμήδη, ή γενικότερα για τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής μαθηματικής γραμματείας. Η πορεία του χειρογράφου στους αιώνες που ακολούθησαν μετά τη μετατροπή του σε παλίμψηστο δεν είναι γνωστή. Πιθανολογείται ότι μεταφέρθηκε στη μονή του Αγίου Σάββα (Λαύρα του Αγίου Σάββα) στην έρημο της Ιουδαίας, μεταξύ της Βηθλεέμ και της Νεκρής Θάλασσας. Η μονή είχε ένα πολύ καλά οργανωμένο βιβλιογραφικό εργαστήριο (scriptorium) και η βιβλιοθήκη της το έτος 1834 περιείχε περισσότερα από 1000 χειρόγραφα. Το έτος 1846 το χειρόγραφο βρίσκεται στο μετόχι του Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί το συναντά στα τέλη του 19ου αιώνα ο ιστοριοδίφης Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ο οποίος αναφέρει την πληροφορία στον τέταρτο τόμο της πολύτομης «Ιεροσολυμιτικής Βιβλιοθήκης» που συνέγραφε (1899). Την πληροφορία του Παπαδόπουλου-Κεραμέως έμαθε ο Γιόχαν Λούντβιχ Χάιμπεργκ, ο οποίος το 1906 και το 1908 μελέτησε το χειρόγραφο, αναγνώρισε τα κείμενα του Αρχιμήδη που περιείχε, και τα εξέδωσε στα 1910-1915, μαζί με το σύνολο των σωζόμενων έργων του Αρχιμήδη που είναι γνωστά από άλλες πηγές, από τον εκδοτικό οίκο Τόυμπνερ της Λειψίας. Μετά από την έκδοση του Χάιμπεργκ το χειρόγραφο «χάθηκε» από το μετόχι του Παναγίου Τάφου και μόλις προς τα τέλη του 20ού αιώνα έγινε γνωστό ότι βρισκόταν στην κατοχή ενός Γάλλου ιδιώτη. Οι κληρονόμοι του τελευταίου το έστειλαν στον οίκο δημοπρασιών Κρίστις προκειμένου να πουληθεί. Η δημοπρασία έγινε στη Νέα Υόρκη τον Οκτώβριο του έτους 1998 και το χειρόγραφο πουλήθηκε σε άγνωστο Αμερικανό ιδιώτη, έναντι 2.200.050 δολαρίων. Με τη μελέτη του χειρογράφου ασχολείται σήμερα πολυπληθής ομάδα ειδικών.

[Μ. Π.:] Γνωρίζουμε ότι στο παλίμψηστο αυτό βρίσκονται συνεχώς νέα και χαμένα κείμενα. Πιστεύετε ότι κρύβονται μέσα του και άλλα συναρπαστικά μυστικά της αρχαίας γνώσης;
[Γ. Χ.:] Η μελέτη του χειρογράφου είναι σε εξέλιξη. Ήδη έχουν ανακαλυφθεί και αναγνωσθεί κείμενα του Αρχιμήδη που συμπληρώνουν ή βελτιώνουν την έκδοση του Χάιμπεργκ. Έχουν ανακαλυφθεί, επίσης, κείμενα άλλων αρχαίων συγγραφέων, που δεν είχε καν αντιληφθεί ο Χάιμπεργκ. Το πιο εντυπωσιακό από αυτά είναι το κείμενο με λόγους ενός σημαντικού ρήτορα της κλασικής Αθήνας, του Υπερείδη.

[Μ. Π.:] Ποιο ήταν το μέγεθος του ενδιαφέροντος που επέδειξε το επίσημο ελληνικό κράτος στην περίπτωση της δημοπρασίας για το παλίμψηστο του Αρχιμήδη, αλλά και σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις; Μήπως ανάλογες καταστάσεις αντιμετωπίζονται με λιγότερη σοβαρότητα από όσο θα έπρεπε; Τι φταίει;
[Γ. Χ.:] Το ελληνικό κράτος επέδειξε ένα ορισμένο ενδιαφέρον για την αγορά του χειρογράφου, όμως το ενδιαφέρον αυτό ήταν κατώτερο των απαιτήσεων. Τέτοιας σημασίας πολιτιστικά τεκμήρια πρέπει να βρίσκονται στην κατοχή δημοσίων φορέων και όχι ιδιωτών, ώστε να είναι πάντοτε εξασφαλισμένη η πρόσβαση σε αυτά στους επιστήμονες και τους ερευνητές. Στην προκειμένη περίπτωση ο Αμερικανός ιδιώτης παρέδωσε το χειρόγραφο σε ομάδα ειδικών για συντήρηση και μελέτη, δεν υπάρχει όμως καμία εγγύηση ότι μετά από χρόνια, οι κληρονόμοι του (στην κατοχή των οποίων θα περιέλθει το χειρόγραφο) θα ακολουθήσουν την ίδια τακτική. ’λλωστε υπάρχει το προηγούμενο του Γάλλου ιδιώτη που είχε στην κατοχή του το χειρόγραφο στη μεγαλύτερη διάρκεια του 20ού αιώνα, χωρίς η κοινότητα των ειδικών επιστημόνων (ιστορικοί των μαθηματικών κ.ά.) να έχει πρόσβαση σε αυτό, θα έλεγα μάλιστα χωρίς καν να γνωρίζει την ύπαρξή του.

[Μ. Π.:] Θα ήταν υπερβολικό να υποστηρίξει κανείς πως όλος αυτός ο μεγάλος πλούτος των ελληνικών χειρογράφων χάθηκε σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό από την καταστρεπτική μανία των χριστιανών; Είναι άλλωστε γνωστό πως κατέστρεψαν ιερά και αγάλματα..
[Γ. Χ.:] Ο ρόλος των χριστιανών, κατά τους πρώτους αιώνες μετά την εξάπλωση του Χριστιανισμού, για την τύχη των τεκμηρίων της πολιτιστικής κληρονομιάς των αρχαίων κοινωνιών δεν μπορεί και δεν πρέπει να περιγράφεται με αφοριστικούς όρους. Ασφαλώς υπάρχει το στοιχείο που αναφέρετε στην ερώτησή σας. Από την άλλη δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η αρχαία ελληνική γραμματεία διασώζεται σήμερα σε χειρόγραφα της βυζαντινής εποχής, και τα περισσότερα από τα χειρόγραφα αυτά γράφτηκαν σε μοναστηριακά βιβλιογραφικά εργαστήρια (scriptoria) από μοναχούς ή επαγγελματίες καλλιγράφους που συχνά συνδέονταν με κύκλους αξιωματούχων του βυζαντινού κράτους και της εκκλησίας. ’λλωστε δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι οι πρώτοι Πατέρες της Εκκλησίας δεν είχαν ενιαία στάση απέναντι στην αρχαία κληρονομιά. Πάντως το θέμα του ρόλου που έπαιξε ο Χριστιανισμός, κατά τους πρώτους αιώνες, στην ιστορία της επιστήμης, έχει αποτελέσει και εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διχογνωμιών μεταξύ των ιστορικών. Το θέμα είναι εξαιρετικά περίπλοκο.

[Μ. Π.:] Βρίσκεται μήπως σε εξελίξει (ή στο μυαλό Ελλήνων πανεπιστημιακών) η σύσταση μιας επιτροπής που θα μελετήσει προσεκτικά ακόμη περισσότερα χριστιανικά προσευχητάρια, με την ελπίδα ανεύρεσης περισσοτέρων αρχαίων ελληνικών κειμένων;
[Γ. Χ.:] Δεν γνωρίζω κάτι τέτοιο.

[Μ. Π.:] Ποιες είναι οι μέθοδοι επαναφοράς ενός κατεστραμμένου χειρογράφου με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας στις μέρες μας; Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθείται;
[Γ. Χ.:] Στη συγκεκριμένη περίπτωση χρησιμοποιήθηκε ένας συνδυασμός διαφόρων τεχνικών. Εξελιγμένες τεχνικές ψηφιακής φωτογράφησης (πολυφασματική απεικόνιση, απεικόνιση φθορισμού ακτίνων Χ), τεχνικές επεξεργασίας και βελτιστοποίησης της ψηφιακής εικόνας, ενώ σχεδιάστηκε και ένα ειδικό λογισμικό αναγνώρισης χαρακτήρων (OCR).

[Μ. Π.:] Υπάρχουν στη χώρα μας ερευνητικά κέντρα που θα μπορούσαν να αποκρυπτογραφήσουν το παλίμψηστο; Ποιες είναι οι συνέπειες της αδυναμίας μας (ως χώρα) στην ανάπτυξη της έρευνας, ιδίως σε αυτόν τον τομέα;
[Γ. Χ.:] Δεν είμαι αρμόδιος για να απαντήσω με ρητό τρόπο σε αυτό το ερώτημα. Είναι αλήθεια ότι τα τεχνικά μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάγνωση του παλιμψήστου δεν συνιστούν όλα τέτοιου είδους και τέτοιου βαθμού προηγμένη τεχνολογία ώστε να πει κανείς ότι υπερβαίνουν την εμβέλεια της υλικοτεχνικής υποδομής εξειδικευμένων ελληνικών πανεπιστημιακών εργαστηρίων και ερευνητικών κέντρων. Από την άλλη, τέτοια ερευνητικά προγράμματα διεκπεραιώνονται συνήθως με τη συνεργασία πανεπιστημιακών εργαστηρίων και μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών. Αυτό έγινε άλλωστε και στην προκειμένη περίπτωση. Η υλικοτεχνική υποδομή, λοιπόν, δεν θα μπορούσε να αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ανυπέρβλητο εμπόδιο, στην επιτυχή διεκπεραίωση του προγράμματος ανάγνωσης του παλιμψήστου, εάν το πρόγραμμα αυτό εκτυλισσόταν στην Ελλάδα. Αντίθετα, τα οφέλη σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα ήταν πολλαπλά. Και αυτό δεν αφορά μόνο, ούτε κυρίως, το πεδίο της τεχνογνωσίας. Αφορά πρωτίστως την ανάπτυξη μιας νέας κουλτούρας διεπιστημονικής συνεργασίας ανάμεσα σε επιστήμονες ποικίλλων ειδικοτήτων, από τις ανθρωπιστικές σπουδές, τις θετικές επιστήμες, τις τεχνολογικές επιστήμες (όπως παλαιογράφοι, τεχνολόγοι, ιστορικοί των μαθηματικών, φιλόλογοι, προγραμματιστές κ.ά.), γεγονός το οποίο θα αποτελούσε χωρίς καμία αμφιβολία πολύτιμη παρακαταθήκη για το μέλλον αντίστοιχων ερευνητικών προσπαθειών στη χώρα μας.

[Μ. Π.:] Τέλος, θα ήθελα να δώσετε ένα μήνυμα στους νέους ανθρώπους που διαβάζουν τη συνέντευξή σας αυτή τη στιγμή.
[Γ. Χ.:] Τα διδάγματα από την ιστορία του παλίμψηστου του Αρχιμήδη είναι πολλά. Ο ρόλος και η ευθύνη του Δημοσίου στα θέματα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η συνεργασία Δημοσίου και ιδιωτικών φορέων. Η κουλτούρα της διεπιστημονικής συνεργασίας. Η προσέγγιση της ιστορίας μας με νηφαλιότητα, μακριά από εθνικιστικές υπερβολές και φανατισμούς (κάτι που δυστυχώς βλέπουμε να συμβαίνει αυτόν τον καιρό με αφορμή τη σχολική ιστορία). Ο σεβασμός στον ρόλο των ιστορικών και γενικότερα των ειδικών επιστημόνων. Η υποστήριξη της ιστορικής έρευνας στο πεδίο των επιστημών. Αυτά είναι μερικά θέματα, για τα οποία οι νέοι (φοιτητές, σπουδαστές, μαθητές κ.ά.) αλλά και οι μεγαλύτεροι πρέπει να σκεφτούν.





[Βιογραφικό Σημείωμα:]
Ο Γιάννης Χριστιανίδης είναι Επίκουρος Καθηγητής της Ιστορίας των Μαθηματικών, στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (ΜΙΘΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Μερικά από τα βιβλία του είναι τα εξής: Classics in the History of Greek Mathematics (Kluwer Academic Publishers, 2004), Θέματα από την Ιστορία των Μαθηματικών (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2003), Διαμάχες για την Ιστορία των Αρχαίων Ελληνικών Μαθηματικών (συνεργασία με Δ. Διαλέτη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2006), Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό (συνεργασία με Δ. Διαλέτη, Γ. Παπαδόπουλο, Κ. Γαβρόγλου, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000), Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας. Στοιχεία από την ιστορία των Μαθηματικών, της Αστρονομίας, της Φυσικής, της Χημείας και της Τεχνολογίας (συνεργασία με Θ. Αραμπατζή, Κ. Γαβρόγλου, Δ. Διαλέτη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 1999), B.L. van der Waerden: Η αφύπνιση της επιστήμης (μετάφραση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000), P. Duhem: ΣΩΖΕΙΝ ΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ - Δοκίμιο για την έννοια της φυσικής θεωρίας από τον Πλάτωνα έως τον Γαλιλαίο (μετάφραση, σε συνεργασία με Δ. Διαλέτη, Νεφέλη, 2007).
Έχει δημοσιεύσει δεκάδες άρθρα για την ιστορία των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά και είναι Υπεύθυνος Σύνταξης του επιστημονικού περιοδικού Νεύσις. Από το έτος 1991 είναι μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Ιστορίας των Μαθηματικών (ICHM) (Η ιστοσελίδα της ICHM είναι http://www.math.uu.nl/ichm/)

0 comments

Post a Comment