Συνέντευξη για τον άγνωστο και ηρωικό Έλληνα Διαφωτιστή, Χριστόδουλο Παμπλέκη!





Ο κ. Γιώργος Μπαρμπαρούσης



1) Αγαπητέ κ. Μπαρμπαρούση, δώστε μας ένα σύντομο βιογραφικό του άγνωστου –στους περισσότερους- Έλληνες, Διαφωτιστή, Χριστόδουλου Παμπλέκη.

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης γεννήθηκε το 1733 στην Μπαμπίνη Αιτωλοακαρνανίας και ήταν γιος του Ευσταθίου. Ο Ευστάθιος κατάγονταν από την περιοχή του Ολύμπου και για άγνωστο λόγο ήρθε στην Μπαμπίνη και παντρεύτηκε. Το όνομα της μητέρας του δεν μας είναι γνωστό, ξέρουμε μόνο ήταν από το γένος Γατσή και ότι πέθανε νωρίς αφήνοντας το Χριστόδουλο ορφανό σε νηπιακή ηλικία. Στα 4 ή 5 του χρόνια ο Χριστόδουλος προσβλήθηκε από ευλογιά. Από την αρρώστια έχασε το αριστερό του μάτι και του έμειναν αρκετά σημάδια στο πρόσωπο. Μετά το θάνατο της γυναίκας του ο Ευστάθιος αναγκάζεται να φύγει πάλι κλέφτης στον Όλυμπο παίρνοντας μαζί του και το μικρό Χριστόδουλο. Εκεί συνελήφθηκε από τους Τούρκους, γδάρθηκε ζωντανός και στη συνέχεια κομματιάστηκε. Το μικρό Χριστόδουλο πήρε υπό την προστασία του ο Λιτοχωρίτης Καλλίας και τον έστειλε σχολείο στο Λιτόχωρο, στη Ραψάνη και κατόπιν στην περίφημη Αθωνιάδα Σχολή, την οποία τότε διεύθυνε ο Ευγένιος Βούλγαρης (1753). Εκεί μαθήτευσε δίπλα σε αξιόλογους νέους της εποχής (Σέργιος Μακραίος, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Κοσμάς ο Αιτωλός κ. α.) και έγινε μοναχός.
Από το Άγιο Όρος έφυγε γύρω στο 1759 και πριν φύγει στην Ευρώπη δίδαξε για μερικά χρόνια στην περιοχή του Ολύμπου. Το 1781 εκδίδει στη Βενετία το «Η Αληθής πολιτική». Στη συνέχεια επισκέφτηκε τη Γαλλία και τη Γερμανία μαθαίνοντας τις δύο γλώσσες και μελετώντας τα κυκλοφορούντα κείμενα για τα φιλοσοφικά συστήματα της εποχής.
Ύστερα κλήθηκε να διδάξει στο σχολείο της Ελληνικής Κοινότητας της Βιέννης. Κατόπιν πήγε για λίγο στην Πέστη και ύστερα στη Λειψία όπου αφοσιώθηκε στη μελέτη της φιλοσοφίας. Πέθανε τον Αύγουστο του 1793 στο Νοσοκομείο της Λειψίας.

2) Ποιοι οι λόγοι που σας ώθησαν να ασχοληθείτε με την προσωπικότητα του Χρ. Παμπλέκη στο διδακτορικό σας; Ποιες δυσκολίες συναντάτε ως τώρα στον τομέα της έρευνάς σας;

Μόνο και μόνο το γεγονός ότι ήταν από το χωριό μου ήταν ένα ισχυρό κίνητρο για μένα, το οποίο ενδυναμώθηκε, θα έλεγα, από το γεγονός ότι όταν άρχισα να ψάχνω υλικό για μια εργασία μου, στα πλαίσια ενός μαθήματος στο Πανεπιστήμιο, ανακάλυψα μια σημαντική προσωπικότητα και παρ’ ότι ήταν γνωστός σε όλους τους λόγιους της εποχής του, αλλά και στους μετέπειτα που ασχολήθηκαν με το νεοελληνικό Διαφωτισμό, δεν είχε όμως μια ανάλογη ή έστω μικρή, προβολή. Το έργο του δεν έχει μελετηθεί, σ’ αυτό, από μια άποψη, μπορεί να δώσει μια αρχή η μελέτη μου.
Οι δυσκολίες στον τομέα της έρευνας εστιάζονται στο γεγονός ότι δεν είναι γνωστός σε πολλούς ακόμα και υπάρχει μεγάλη σύγχυση, όχι μόνο για τη ζωή και το έργο του, αλλά ακόμα και για το όνομά του. Για παράδειγμα: αλλού αναφέρεται ως Χριστόδουλος ο Ακαρνάν, αλλού ως Χριστόδουλος Ευσταθίου, αλλού ως Χριστόδουλος Αρτινός και αντιμετωπίζεται ως διαφορετικό πρόσωπο και γενικά υπάρχει για αυτόν μια «κατευθυνόμενη» εικόνα , θα έλεγα.

3) Σε βιογραφικά στοιχεία του Παμπλέκη που εντόπισα στο διαδίκτυο, αναφέρεται πως ο ίδιος απογοητεύτηκε από την κατάσταση που συνάντησε στο Άγιο Όρος και έτσι αναγκάστηκε να αναχωρήσει από την Αθωνιάδα Ακαδημία. Είναι μήπως γνωστοί οι ιδιαίτεροι λόγοι που ευθύνονται για την απογοήτευση αυτή;

Φαίνεται ότι μπλέχτηκε και αυτός στις εσωτερικές διαμάχες των Κολλυβάδων του Αγίου Όρους και έτσι, όπως και ο δάσκαλός του Βούλγαρης, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Σχολή το 1759. Η μεγάλη του απογοήτευση ήταν από τις συμπεριφορές των καλογήρων, του πατριάρχη Κύριλλου, του Παναγιώτη Παλαμά και του ηγουμένου Μελέτιου που συνάντησε στο Άγιο Όρος και από τις προσωπικές επιθέσεις εναντίον του από τους ευνοούμενους και τους σπουδαστές που προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες, όπως του Διονύσιου.

4) Σκιαγραφήστε μας λίγο την κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την εποχή. Ήταν δύσκολο για κάποιον Έλληνα να διαφύγει στο εξωτερικό; Ποιοι ήταν συνήθως οι λόγοι που ωθούσαν ανθρώπους σαν τον Παμπλέκη να φύγουν από τη χώρα και με ποιο τρόπο διατηρούσαν επαφή με την πατρίδα;

Η κατάσταση ήταν πολύ δύσκολη για τον Ελληνισμό και πολύ σημαντική, γιατί βρίσκονταν σε μια εποχή προπαρασκευής. Οι ιδέες του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού άρχισαν να εισέρχονται σιγά-σιγά και στον ελληνικό χώρο και όπως ήταν φυσικό συνάντησαν τις αντιδράσεις των συντηρητικών κύκλους που προέρχονταν κυρίως από τους χώρους της επίσημης Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης.
Δεν έχουμε στοιχεία για τη ζωή του Παμπλέκη για μια περίπου εικοσαετία (1759-1781) και έτσι δεν μπορούμε να πούμε κάτω υπό ποιες συνθήκες έφυγε για την Ευρώπη. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι ήταν εύκολη η φυγή για κάποιον στην Ευρώπη, αφού το Οθωμανικό κράτος ήταν «χαλαρό» και είναι γνωστό ότι πολλοί Έλληνες ταξίδευαν και έκαναν εμπόριο. Ο Παμπλέκης πρέπει να κράτησε κάποιες επαφές με το χωριό του, γι’ αυτό και σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του οι συγχωριανοί του ρώτησαν για αυτόν δύο μορφωμένους στην Ευρώπη που πέρασαν από την Μπαμπίνη, τον Γ. Αινιάν και το γιατρό Γ. Μαυρομμάτη

5) Το 1786 ο Χ. Παμπλέκης δημοσιεύει στη Βιέννη το έργο «Περί φιλοσόφου, φιλοσοφίας, φυσικών, μεταφυσικών, πνευματικών και Θείων» . Ποια ήταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του έργου και ποιοι ήταν οι λόγοι που προκάλεσε αντιδράσεις στους κόλπους της ορθόδοξης εκκλησίας;

Αυτό είναι το κύριο φιλοσοφικό έργο του Παμπλέκη και πρόκειται για μια φιλοσοφική σύνθεση για την ιστορία της φιλοσοφίας και των φιλοσοφικών απόψεων. Εδώ ο Παμπλέκης δέχεται το θεό ως μοναδική αναγκαία και άπειρος ουσία που υφίσταται από αυτής. Ως μόνο οδηγό του φιλοσόφου αναγνωρίζει τον ορθό λόγο. Ό,τι αποδεικνύεται με αυτόν είναι αληθές, ό,τι δεν αντέχει την κρίση από τον ορθό λόγο είναι ψευδές. Ο Παμπλέκης δέχεται την ύπαρξη του Θεού και της Αποκάλυψης, μόνο όμως εφόσον αυτή δοκιμαστεί από τον ορθό λόγο και αντέξει στον έλεγχο του.
Έτσι στρέφεται κατά των ψευδοφιλοσόφων, που με τις δεισιδαιμονίες, τα ψεύδη και τη διαλεκτική τους οδήγησαν στη λήθη και κράτησαν το πλήθος στην αμάθεια. Σε αυτούς τους ψευδοφιλοσόφους κύρια θέση κατέχουν οι ιερείς και οι θεολόγοι. Αυτό και μόνο είναι αρκετό για να οδηγήσει στην αντίδραση των συντηρητικών και της Εκκλησίας, όπως βέβαια και η απόρριψη των θαυμάτων, των αγίων και του τρισυπόστατου του Θεού. Η αντίδραση στις απόψεις του Παμπλέκη εντάσσεται στο γενικότερο κλίμα της αντίδρασης των παλαιοφιλοσοφούντων ενάντια στις νέες ιδέες, που ήταν σύμφωνες με τις αρχές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

6) Λίγο πριν το θάνατό του και πιο συγκεκριμένα στις αρχές του 1793, κυκλοφόρησε μια υβριστική σάτιρα εναντίον του, με τίτλο «Ακολουθία ετεροφθάλμου και αντιχρίστου Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας». Ποια τα στοιχεία που τη διέκριναν; Είναι γνωστοί οι συγγραφείς της;

Συγγραφέας της Ακολουθίας ήταν ο παλαιός συμμαθητής του στην Αθωνιάδα Διονύσιος Πλαταμώνος, βέβαια, κυκλοφόρησε ανώνυμα, όμως το όνομα του συγγραφέα της το αποκαλύπτει ο Παμπλέκης στην Απάντησή του. Εκδόθηκε μάλλον στην Τεργέστη με την επιμέλεια του ανιψιού του Διονύσιου Δημητρίου Γοβδελά. Έχει ενδιαφέρον να πούμε, πως η δημόσια πολεμική ενάντια στον Παμπλέκη άρχισε το 1791, όταν κυκλοφόρησε με την επιμέλεια του Αθ. Ψαλίδα μια επιστολή του Ευγ. Βούλγαρη στην οποία ο συντάκτης της κατάκρινε το έργο Περί φιλοσόφου και στόλιζε τον συγγραφέα του, παρ’ ότι ισχυρίζεται ο Βούλγαρης ότι δεν τον γνωρίζει, με πάρα πολλές ύβρεις.
Η Ακολουθία χαρακτηρίστηκε λίβελος και έτσι είναι, περιέχει κατηγορίες αστήριχτες ακόμα και για τους γονείς του και καθυβρίζει ακόμα και την γενέτειρά του Ακαρνανία. Όποιος διαβάσει αυτές τις ύβρεις που εκτοξεύονται από χριστιανό ιερωμένο θα ανατριχιάσει. Η επίσημη εκκλησία δεν υιοθέτησε αυτό το κείμενο και προσπαθεί να δικαιολογηθεί λέγοντας ότι ένας ζηλωτής της απλώς εξετράπη.


Εικόνα από την "Ακολουθία ετεροφθάλμου και αντιχρίστου Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας" που εξέδωσε η εκκλησία κατά του Παμπλέκη


7 ) Σαν απάντηση, λέγεται πως οι μαθητές του Παμπλέκη δημοσίευσαν αμέσως μετά το θάνατό του το έργο «Περί Θεοκρατίας», ένα βίαιο αντικληρικό κείμενο. Υπάρχει κάποιο άγνωστο παρασκήνιο σχετικά με αυτό το έργο; Ποια είναι τα κύρια σημεία στα οποία εστιάζει;

Ο Παμπλέκης γράφει ως αντίδραση ένα φυλλάδιο με τίτλο «Απάντησις, Ανωνύμου προς τους άφρονας αυτού κατηγόρους επ’ ονομασθείσα περί θεοκρατίας», εδώ πρέπει να πούμε ότι μαζί στην έκδοση του ο Παμπλέκης συμπεριέλαβε και το κείμενο της Ακολουθίας, για να μπορεί ο αναγνώστης να συγκρίνει τα δύο κείμενα.
Κατακρίνοντας το ιερατείο για κάποια διαχρονικά του ελαττώματα, εδώ ο Παμπλέκης φτάνει σε ακραίες θέσεις αμφισβητώντας στην ουσία όλη τη δομή της χριστιανικής θρησκείας. Νομίζω όμως ότι κάποια τμήματα του έργου αυτού συμπληρώθηκαν και μάλιστα βιαστικά από τους οπαδούς του, οι οποίοι ολοκλήρωσαν και την έκδοση. Στην ουσία το κείμενο αυτό είναι μια προσωπική απάντηση απέναντι σε προσωπικές επιθέσεις και απλώς επαναλαμβάνει τις φιλοσοφικές του απόψεις για την ουσία του Θεού, για την προέλευση της θρησκείας, της φιλοσοφίας κ.α. Το αποτέλεσμα της έκφρασης τέτοιων ακραίων αντιχριστιανικών θέσεων ήταν ο συνοδικός αφορισμός του το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου. Ταυτόχρονα αναθεματίζονταν οι οπαδοί του, τα βιβλία του και ο ιερέας του έκανε την ταφή του τέθηκε σε αργία μέχρι να απολογηθεί.

8) Οι θέσεις και οι αντιλήψεις των Ευρωπαίων Διαφωτιστών είναι από λίγο έως πολύ γνωστές. Και στην Ελλάδα όμως, φαίνεται πως υπήρξαν γνωστοί, λιγότερο γνωστοί ή και παντελώς άγνωστοι ομοϊδεάτες του Παμπλέκη που αντιτάχθηκαν στο ορθόδοξο ιερατείο. Ποιες ήταν όμως οι συνθήκες μέσα στις οποίες διαμορφώθηκαν και αντέδρασαν αυτές οι προσωπικότητες;

Είναι αρκετές οι περιπτώσεις στις οποίες υπήρξε κάποια αντίδραση στο ιερατείο, όπως του Ανωνύμου του 1789, της Ελληνικής Νομαρχίας αργότερα κ.α. Η καταδίκη του Παμπλέκη δεν εκμηδένισε το κακό, αλλά οδήγησε σε μια αντίδραση των οπαδών του, η οποία όμως ήταν μικρή σε διάρκεια. Το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου οι μαθητές του έστησαν μνημείο και τον χαρακτήριζαν ως ο «λογιώτατος Χριστόδουλος». Οι φίλοι και οι μαθητές του τον αγαπούσαν πολύ και τον θεωρούσαν ως φωτισμένη αντιδογματική σκέψη και ενάρετη φυσιογνωμία. Η διαμάχη αυτή σταμάτησε μέσα στον ίδιο χρόνο που άρχισε, καθώς λίγο μετά πέθανε και ο Διονύσιος Πλαταμώνος. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι η διαμάχη γίνονταν μέσα στους κόλπους της ίδιας της Εκκλησίας και πολλοί από αυτούς που αντιδρούσαν στο κατεστημένο του ιερατείου ήταν ιερωμένοι.

9) Ποια η τύχη των αντικληρικών συγγραμμάτων των Ελλήνων Διαφωτιστών και που μπορεί κανείς να τα αναζητήσει στις μέρες μας;

Τα τελευταία χρόνια μπορεί κανείς σχετικά εύκολα να βρει αυτά τα κείμενα, είτε σε έντυπη, είτε και σε ηλεκτρονική μορφή, όπως μπορεί να ανατρέξει και σε πολλές σχετικές μελέτες. Αυτά που εγώ δεν έχω κατορθώσει να εντοπίσω ολόκληρα είναι η Ακολουθία και η Απάντησις.

10) Ποια μηνύματα πιστεύετε ότι μεταφέρει σήμερα ο Παμπλέκης με το έργο και την αγωνιστικότητά του;

Ο Παμπλέκης φανερώνει κάποιες ιδέες και έναν επαναστατικά ελεύθερο στοχασμό έξω και πάνω από τις διδασκαλίες της παραδοσιακής θρησκείας και το σημαντικό για την εποχή είναι, ότι αυτές τις ιδέες τις ασπάζονταν και αρκετοί άλλοι. Βέβαια, οι συνθήκες δεν ήταν κατάλληλες για να εκδηλωθούν.
«Ελεύθερος εγεννήθην και ελεύθερος θέλω να αποθάνω» καταλήγει στην Απάντησή του. Το μήνυμα είναι διαχρονικό. Βέβαια, ο Παμπλέκης πάνω από όλα εννοεί την ελευθερία της σκέψης και του λόγου και πέρα από δεισιδαιμονίες, ψεύδη και πλάνη.

11) Πόσο γνωστός είναι στο ευρύ κοινό ο Χριστόδουλος Παμπλέκης; Ποιες μελέτες έχουν γραφτεί για αυτόν; Υπάρχουν σύλλογοι που φέρουν το όνομά του και ποια εικόνα έχουν για αυτόν οι συντοπίτες απόγονοί του;

Δεν νομίζω ότι είναι ιδιαίτερα γνωστός και σε αυτό συντέλεσε και οι αντιθρησκευτικές απόψεις του και ο αφορισμός του. Ένα γκρίζο πέπλο καλύπτει τη μορφή και το έργο του και αυτό, γιατί η εποχή στην οποία διαδραματίζονταν αυτά ήταν μια εποχή προπαρασκευής για το Ελληνισμό και περισσότερο από οτιδήποτε άλλο χρειάζονταν την ομόνοια. Μετά τον αφορισμό του Παμπλέκη δεν τολμούσαν να μιλήσουν φανερά πια οι φίλοι του και οι ομόδοξοί του και γι’ αυτό δεν γνωρίζουμε κανέναν τους. Όμως ξέρουμε ότι τα βιβλία του κυκλοφορούσαν για αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του. Βέβαια, πρέπει να πούμε, ότι πλην λίγων εξαιρέσεων, όπως του Παμπλέκη και της Νομαρχίας αργότερα, ο νεοελληνικός διαφωτισμός δεν προχώρησε σε ακραίες θέσεις επιδιώκοντας τη σύμπνοια με την επίσημη εκκλησία.
Το μόνο έργο που έχει γραφτεί για αυτόν και ασχολείται όμως μόνο με το θέμα της διένεξης του με την εκκλησία είναι του Γερασίμου Η. Παπατρέχα «Χριστόδουλος Παμπλέκης Ακαρνάν». Από εκεί και πέρα το έργο του εξετάζεται αποσπασματικά σε μελέτες που έχουν γενικότερα ως θέμα τους το νεοελληνικό Διαφωτισμό, όπως των: Σάθα, Κούμα, Κουρνούτου, Δημαρά, Νούτσου, Κονδύλη, Κιτρομιλίδη, Ψημμένου κ.α.
Με το έργο του Παπατρέχα έγινε ευρύτατα γνωστό και το όνομά του στους συντοπίτες του. Όταν το 2002 ιδρύσαμε τον Πολιτιστικό Σύλλογο Μπαμπίνης και του δώσαμε το όνομα «Χριστόδουλος Παμπλέκης» συναντήσαμε κάποιες αντιδράσεις, κυρίως για το γεγονός ότι είχε αφοριστεί, όμως δεν είχαν συνέχεια και σήμερα έχουμε κατορθώσει να κάνουμε γνωστό το όνομά του, ελπίζουμε να κάνουμε και το έργο του.
[Η Μπαμπίνη, σημειωτέον είναι και ο τόπος καταγωγής της οικογένειας Μπαμπινιώτη, της οποίας απόγονος είναι ο γνωστός καθηγητής γλωσσολογίας].




Βιογραφικό

Ο Γεώργιος Σπύρου Μπαρμπαρούσης γεννήθηκε το 1965 στα Βλυζιανά Ξηρομέρου Αιτωλοακαρνανίας. Σπούδασε στη Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας του ΤΕΙ Αθήνας και στο Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής Ψυχολογίας, κατεύθυνση φιλοσοφίας, του Πανεπιστημίου Αθηνών. Θέμα της διδακτορικής του διατριβής είναι η φιλοσοφία του Έλληνα φιλόσοφου του διαφωτισμού Χριστόδουλου Παμπλέκη.

Διετέλεσε Πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Μπαμπίνης «Χριστόδουλος Παμπλέκης» και είναι αντιπρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Βελανιδιάς και Περιβάλλοντος «η Αμαδρυάδα».

Έχει εκδώσει τα βιβλία «Μπαμπίνη: αρχαίες φοιτίες» (200) και «Σουλιώτες: ο Γεώργιος Δράκος και η οικογένεια των Δρακαίων του Σουλίου» (2006) και έχει συγγράψει άρθρα και μελέτες για την ιστορία της Αιτωλοακαρνανίας και είναι συνεργάτης στον τοπικό τύπο.